فارسی بدون مرز

چین: زبان فارسی در چین از چند طریق نفوذ کرد. یکی از راه رفت‌وآمد تاجران فارسی‌زبان بود و به همین دلیل در بنادر چین زبان فارسی جای پای خود را باز کرد و هنوز هم کتیبه‌های فارسی در این شهرها باقی مانده است. بعد از حمله مغول‌ها، فارسی‌زبانان بسیاری به چین مهاجرت کردند و در آنجا ساکن شدند و به مقامات حکومتی دست یافتند. این یکی از دلایلی بود که در سلسله یوآن در چین زبان فارسی سومین زبان رسمی حکومت شد. در این دوره، حکومت مدرسه‌ای برای آموزش زبان فارسی تأسیس کرده بود و بعضی از اسناد و نامه‌های دولتی به زبان فارسی هم نوشته می‌شدند. در دوره‌های بعدی، زبان فارسی بیشتر در میان قوم هوی‌هوی، یعنی بازماندگان مسلمانان مهاجر به چین، استفاده می‌شد و در نظام آموزشی آنان چندین کتاب فارسی وجود داشت.
در غرب چین، یعنی در منطقه سین‌کیانگ و میان مسلمانان اویغور زبان فارسی به‌صورت سنتی زبان دین و عرفان و ادبیات شناخته می‌شد، چراکه آنان با فارسی‌زبانان آسیای مرکزی در ارتباط بودند و به‌این‌ترتیب زبان فارسی میان آنان نفوذ کرده بود. تا همین دوره معاصر هم منابع فقهی‌شان به زبان فارسی بود و این زبان را در نظام آموزشی خود می‌آموختند.⁽¹⁾

ژاپن: به‌صورت تاریخی، زبان فارسی تا پیش از دوره معاصر -که روابط سیاسی و فرهنگی میان ایران و ژاپن گسترش یافت- چندان نفوذی نداشته است. بااین‌حال، ماجرای دست‌نوشته فارسی در ژاپن مشهور است. این دست‌نوشته تا همین دوره معاصر ناشناخته مانده بود تا اینکه سرانجام این دست‌نوشته خوانده شد و مشخص شد که بیت‌هایی از شاهنامه و ویس و رامین و جامع‌التواریخ بر آن نوشته شده است. این دست‌نوشته رهاورد سفر راهبی ژاپنی به چین است که در بندر زیتون از چند فارسی‌زبان می‌خواهد که برایش چیزی به خط خود بنویسند.⁽²⁾

آسیای جنوب شرقی: به‌صورت کلی، باید توجه داشت که زبان فارسی در این سرزمین‌ها هیچ‌گاه زبان رسمی نبوده است؛ بااین‌حال، زبان عرفان و ادبیات فاخر شناخته می‌شده و طبقات بالای اجتماعی این زبان را می‌آموختند. در این منطقه، سنگ‌نبشته‌های متعددی با نوشته‌های فارسی نیز یافته شده است.⁽³⁾ همچنین گزیده‌هایی از اشعار فارسی در کتابخانه‌های این سرزمین‌ها باقی‌مانده و فارسی، زبان میانجی تجارت در این منطقه هم بوده است. برای مثال، نامه‌ای فارسی از یکی از مالاکایی‌ها یافته شده که شکایت خود را به ولی‌نعمتان پرتغالی به زبان فارسی نوشته است. پرتغالی‌ها در سده ۱۶ و ۱۷ میلادی بخش‌هایی از آسیای جنوب شرقی را مستعمره خود کرده بودند.⁽⁴⁾

هند و پاکستان و بنگلادش: در این سرزمین‌ها، زبان فارسی برای سده‌هایی طولانی زبان رسمی حکومتی بوده است و آثار متعددی در این سرزمین‌ها به زبان فارسی نگارش یافته است، تاآنجاکه بعضی ادعا کرده‌اند آثار فارسی نوشته‌شده در شبه‌قاره بیش از تمام باقی آثار فارسی در سرزمین‌های دیگر است.

آسیای مرکزی: آسیای مرکزی به‌صورت تاریخی سکونت‌گاه اقوام ایرانی بوده و تا پیش از تسلط روسیه بر این منطقه زبان فارسی در مناطق متعددی زبان رسمی بوده است. اکنون زبان فارسی فقط زبان رسمی تاجیکستان است، ولی اقلیت قابل‌توجه فارسی‌زبانی در ازبکستان ساکن هستند و اقلیت فارسی‌زبانی در قرقیزستان، چین و ترکمنستان نیز زندگی می‌کنند.

روسیه و شبه‌جزیره کریمه: تا پیش از آنکه روس‌ها بر سرزمین امروزی فدراسیون روسیه تسلط پیدا کنند، اقوام ترک و مغول بر این سرزمین‌ها تسلط داشتند. پیش از حمله مغول‌ها، بلغارهای ولگا در کنار رود ولگا حکومتی داشتند. آنان مسلمان شده بودند و با فارسی‌زبانان ارتباطات زیادی داشتند. مهم‌ترین اثر ادبی آنان «قصه یوسف»، قول علی بلغاری است که در آن شاعر اشاره‌کرده که فارسی می‌دانسته است. به نظر می‌رسد این اثر تحت‌تأثیر آثار فارسی سروده شده است.⁽⁵⁾  بعد از حمله مغول، زبان فارسی در این سرزمین‌ها بیشتر نفوذ یافت. در حکومت اردوی زرین، یعنی شاخه‌ای از بازماندگان چنگیزخان که حکم‌فرمای این سرزمین‌ها شدند، ادبیات ترکی قبچاقی تحت‌تأثیر ادبیات فارسی شکل گرفت و ادامه پیدا کرد. همچنین زبان فارسی در این سرزمین‌ها زبان میانجی تجارت بود. در سفرنامه ابن‌بطوطه به حضور فارسی‌زبانان در سرای، دارالسلطنه اردوی زرین، اشاره شده است.
در شبه‌جزیره کریمه هم زبان فارسی برای سده‌های طولانی نفوذ داشته است. تا پیش از حمله مغول‌ها، ژنوایی‌ که برای تجارت در کریمه ساکن شده بودند از زبان فارسی استفاده می‌کردند. بعد از حمله مغول‌ها در کریمه هم سکه با نوشته‌های فارسی ضرب شد و هم سنگ‌قبرهایی با نوشته‌های فارسی یافته شده است.  بعد از تجزیه اردوی زرین در دوره خان‌نشین کریمه زبان فارسی بیش از پیش نفوذ یافت، چراکه خان‌های کریمه در موضوعات فرهنگی و اجتماعی تحت‌تأثیر عثمانی‌ها بودند. خان‌های کریمه خود فارسی می‌آموختند و بعضی از آنان ابیات مثنوی را از بر بودند و بعضاً به فارسی شعر هم می‌سرودند.

امپراتوری عثمانی (ترکیه، شبه‌جزیره بالکان، شمال آفریقا، شام و شبه‌جزیره عربستان): در امپراتوری عثمانی، تا حدود قرن دهم هجری قمری، زبان اول و اصلی حکومت زبان فارسی بود، چراکه آنان میراث‌دار و ادامه‌دهنده حکومت سلجوقیان روم بودند. سلاطین امپراتوری عثمانی مانند سلطان محمد فاتح، سلطان سلیم سنگدل و سلطان سلیمان قانونی خود به فارسی شعر می‌سرودند و از شاعران و نویسندگان فارسی‌گو حمایت می‌کردند. بعدها در نظام آموزشی امپراتوری عثمانی، السنه ثلاثه، یعنی عربی و فارسی و ترکی در کنارهم آموزش داده می‌شد و برای دست‌یافتن به مقامات حکومتی باید هرکس این سه زبان را می‌دانست. اگرچه شیخ‌الاسلام‌های عثمانی با تشیع مخالفت می‌کردند، اما حساب زبان فارسی را از تشیع و صفویه جدا می‌کردند، در نتیجه کسانی چون ابوالسعود افندی ادبیات فارسی را حاوی معانی عمیق می‌دانست و کمال پاشازاده رساله‌ای نوشت تا نشان دهد زبان فارسی از هر زبان دیگری (جز عربی) برتر است.
در هر سرزمینی که به تصرف عثمانی‌ها درمی‌آمد، ردپای زبان فارسی را می‌توان جست. ازآن‌جمله در تصرفات اروپایی امپراتوری عثمانی شواهدی از نفوذ زبان و ادبیات فارسی هست. به‌ویژه در بوسنی و هرزگوین و آلبانی زبان و ادبیات فارسی نفوذ زیادی داشت، تاآنجاکه فوزی موستاری بلبلستان را به تقلید از گلستان سعدی نوشت و سودی بوسنوی شرح‌هایی بر آثار شاخص ادبیات فارسی، از جمله دیوان حافظ و بوستان سعدی، نوشته است. همچنین برادران فراشری در آلبانی به زبان فارسی مسلط بودند و نعیم فراشری اشعاری به فارسی از خود به‌جای گذاشته است.⁽⁷⁾

شرق آفریقا: از گذشته‌های دور، روابط تجاری بین خلیج فارس و شاخ آفریقا وجود داشته و در این تجارت‌ها زبان فارسی نقشی پررنگ داشته است. علی‌بن‌حسن شیرازی و بازماندگان او از سده ده میلادی برای حدود پنج سده دولت‌شهرهایی را در شرق آفریقا تشکیل دادند و بر آن‌ها حکومت کردند تا سرانجام از پرتغالی‌ها شکست خوردند. در این منطقه، سکه‌هایی با نوشته‌های فارسی به‌جای مانده است. همچنین کتیبه‌هایی با نوشته‌های فارسی یافته شده است. در زبان سواحیلی که حاصل درآمیختگی زبان‌های بومی این منطقه با عربی و فارسی است همچنان واژه‌های فارسی وجود دارد و ادبیات سواحیلی را نیز پژوهشگران متأثر از آثار شاخص ادبیات فارسی می‌دانند. همچنین از دوره حکومت عمانی‌ها در این منطقه (بعد از آنکه پرتغالی‌ها را شکست دادند) کتیبه‌هایی فارسی به‌جای مانده است.⁽⁸⁾

شمال آفریقا: در شمال آفریقا، به‌ویژه در مصر، در دوره‌های مختلفی، زبان فارسی و فرهنگ ایرانی نفوذ داشته است. در دوره فاطمیان مصر، جشن نوروز باشکوه فراوان برگزار می‌شده است. در دوره ممالیک مصر، بردگان این حکومت زبان فارسی را گسترش دادند که گلستان بالترکی از سیف سرایی نیز حاصل این دوره است.⁽⁹⁾  بعدها نیز مصر و شمال آفریقا به تصرف امپراتوری عثمانی درآمد و درست مانند باقی سرزمین‌های عثمانی، زبان فارسی در این سرزمین‌ها، در میان طبقه اشراف و حاکمان و عالمان، زبان ادبیات و فرهنگ شناخته می‌شد.

1. یینگ‌شنگ، لیو، 1392، «زبان میانجی در امتداد جاده ابریشم: زبان فارسی در چین طی سده چهاردهم تا شانزدهم میلادی»، چشم‌اندازهایی از جاده ابریشم دریایی: از خلیج فارس تا دریای شرقی چین، تهران: پژوهشکده تاریخ اسلام.
وقوقی، محمدباقر، ۱۳۹۵، میراث دریانوردان ایرانی در بنادر چین، تهران: پژوهشگاه میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری.
وثوقی، محمدباقر و رضایی، مهران، ۱۳۹۶، «ویژگی‌های کانون نسخه‌پردازی متون آموزشی فارسی در چین، طرح مقدماتی»، پژوهش‌های علوم تاریخی، ۹/۱، ۱۲۳-۱۴۱.

2. https://japan.mfa.gov.ir/portal/NewsView/605264/%D9%82%D8%AF%DB%8C%D9%85%DB%8C-%D8%AA%D8%B1%DB%8C%D9%86-%D8%AE%D8%B7-%D9%81%D8%A7%D8%B1%D8%B3%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%DA%98%D8%A7%D9%BE%D9%86

3. Daneshgar, Majid, and Dwi Kuswanta, Gregorius, and Syafruddin, Masykur, and Feener, R. Michael, 2023, "A 15th-Century Persian Inscription from Bireuen, Aceh: An Early ‘Flash’ of Sufism before Fanṣūrī in Southeast Asia", in Malay-Indonesian Islamic Studies, Edited by Majid Daneshgar and Ervan Nurtawab, Brill, 86-105.

4. Peacock, A.C.S, 2018, "Notes on Some Persian Documents From Early Modern Southeast Asia", Sejarah, 27/1, 81-97.

5 رسولی مهربانی، رادمان و بابایی، مونا، ۱۴۰۱، «تأثیرپذیری قول علی بلغاری از بحر المحبه و الستین الجامع در سرودن قصه یوسف با رویکردی تطبیقی»، پژوهش‌های ادبی، ۱۹ (۷۶) :۵۹-۸۸

6. رسولی مهربانی، رادمان، ۱۴۰۰، «زبان فارسی در قلمرو اردوی زرین»، به یاد ایرج افشار (دفتر اول)، به کوشش جواد بشری، تهران: دکتر محمود افشار با همکاری نشر سخن، ۳۸۱-۴۲۴.

7. ریاحی، محمدامین، 1369، زبان و ادب فارسی در قلمرو عثمانی، تهران: پاژنگ.

8. عرب‌احمد، امیربهرام، ۱۳۹۱، «تحلیل جایگاه زبان فارسی در زبان و ادبیات سواحیلی»، پژوهش‌های زبان و ادبیات فارسی، ۲۵، ۱-۲۷.

9. رسولی مهربانی، رادمان، ۱۳۹۷، زبان و ادبیات فارسی در قلمرو اردوی زرین و خانات کریمه، پایان‌نامه کارشناسی ارشد دانشگاه تهران، به راهنمایی جواد بشری