نوجوانان، محافظان زبان فارسی

«زبان فارسی ویژگی‌هایی دارد که منحصر به خودش باشد؟» این پرسش ما از مهدی صالحی بود که این‌طور به آن پاسخ داد: «هر زبان چارچوب‌های شناختی خودش را دارد که در جای خودشان جذاب‌اند. همان‌قدر که زبان انگلیسی برای بعضی‌ها اهمیت دارد، زبان‌های سرخ‌پوستی هم در بستر شناختی و قومیتی خودشان مهم‌اند. دربارۀ زبان فارسی اما ویژگی‌های اختصاصی جذابی وجود دارد؛ مثلاً این‌که تقریباٌ هیچ‌زبانی این‌قدر سابقه و پیشینه ندارد. اولین امپراطوری زبانی جهان در اختیار زبان فارسی بوده. در کل جادۀ ابریشم، همه زبان فارسی را می‌فهمیده و فارسی صحبت می‌کرده‌اند. تعریف زبان میانجی را یادتان هست؟ زبان فارسی در آن‌روزگار، زبان میانجی دنیای تجارت بوده! درست به‌خاطر همین‌خصلت، این زبان ساده و راحت شده. علاوه بر این، خیلی خوش‌آهنگ و خوش‌آواست. کسانی از اقوام غیرفارس که زبان‌های مختلف دنیا را بلدند، وقتی گفت‌وگوی دو فارسی‌زبان را می‌شنوند، حس می‌کنند آن‌ها دارند آواز می‌خوانند! زبان فارسی به گوش این آدم‌ها مثل ترانه‌های محلی خودشان خوش‌آواست. چندوقت پیش فیلمی هم منتشر شد که یکی از همین گفت‌وگوها را با همین غیرفارسی‌زبان‌ها دربارۀ آوای زبان فارسی نشان می‌داد. از طرف دیگر، ببینید چه عرفان و معنویتی حول زبان فارسی و به کمک آن شکل گرفته. تقریباً ده‌هزار شاعر به زبان فارسی شعر سروده‌اند و همۀ روح معنوی آثار آن‌ها وام‌دار ظرفیت زبان فارسی است. این شعرها، معنای عشق، عرفان و حکمت را به کمک زبان فارسی توسعه داده‌اند. زبان فارسی در همۀ ارکان فرهنگی ایران حضور فعال داشته؛ از معماری بگیرید تا ادبیات، از آشپزی تا صنعت! این‌زبان در همۀ زمینه‌ها خودش را توسعه داده و این، بسیار ارزشمند است.»
بعد، خودش سر حرف را چرخاند سمت ادامۀ بحث قبلی و برایمان از تهدیدهای جدی زبان فارسی گفت: «خلفای بنی امیه و بنی عباس، خیلی تلاش کردند زبان فارسی را از بین ببرند. عجم‌ستیز بودند و کمر به نابودی زبان فارسی بسته بودند. زبان فارسی حملۀ مغول‌‌ها را هم تاب آورد! اما حالا، چندده‌سال است که استعمارگران و قدرت‌های دنیا، دارند همۀ تلاششان را می‌کنند که گویش‌وران فارسی را به این نتیجه برسانند که زبانشان به درد نمی‌خورد. چه تهدیدی برای یک زبان از این بزرگ‌تر است که گویش‌ورانش حس کنند زبانشان بی‌فایده است و به آن بی‌اعتنا شوند؟»
ما هم دوروبرمان زیاد دیده‌ایم، نه؟ آدم‌های زیادی این‌روزها حس می‌کنند اگر از کلمات بیگانه در گفت‌وگوهایشان استفاده کنند، باکلاس‌ترند! بعضی‌ها هم می‌گویند «آدم یه‌وقتایی مودش رو با انگلیسی بهتر می‌تونه نشون بده!» اگر مقدمۀ مصاحبۀ قبلی را یادتان باشد، حواستان هست دربارۀ همان‌ها حرف می‌زنیم که «اکی»، «تایم»، «کانسپت»، «کنسل»، «کامنت»، «مرسی»، «فن»، «ایگنور» و یک‌مشت کلمۀ بیگانۀ دیگر وِرد زبانشان است! وقتش رسیده بود دربارۀ همین آدم ها، دربارۀ خودمان حتی، از او بپرسیم: «حالا چه می‌شود اگر گاهی فارسی‌انگلیسی حرف بزنیم؟ زبانمان هم خوب می‌شود!»
مهدی صالحی اول رفت سراغ نگاه پشت این رفتار: «مشکل اول ما با این رفتار اشتباه، علت آن است. ما فکر می‌کنیم اگر فارسی‌انگلیسی درهم حرف بزنیم، آدم مهمی می‌شویم! باسوادیم! متمدنیم! اما اگر فارسی حرف بزنیم، می‌رویم جزء آدم‌معمولی‌ها! اول باید از خودمان بپرسیم چرا این‌طور فکر می‌کنیم؟ مشکل بعدی این است که استفاده از واژه‌های بیگانه تنها در این سطح متوقف نمی‌شود. این‌کلمه‌های بیگانه که وارد زبان ما می‌شوند، گاهی تنها در یک معنا استفاده نمی‌شوند و ده‌ها تعبیر و واژه را از زبان ما اخراج می‌کنند. همین کلمۀ «مرسی» را ببینید! ما در زبان فارسی برای تشکر از آدم‌های مختلف در موقعیت‌های مختلف، تعابیر مختلفی داشتیم که بیشترشان، وجه دعایی داشتند؛ مثلاً: «دست مریزاد»، «خدا خیرت بده»، «دست به خاکستر بزنی طلا بشه»، «خیر ببینی»، «عمرت بلند» و... حالا به جای این‌همه دعا و معنویت و حال خوب، یک کلمۀ نامأنوس بیگانه نشسته که هیچ روح و حسی را به شنونده‌اش منتقل نمی‌کند! هیچ ظرفیت روحی خاصی را در مخاطبش ایجاد نمی‌کند. مرسی یک کلمۀ بی‌روح است؛ درحالی‌که هم‌زبانان فرهنگی ما در افغانستان برای تشکر می‌گویند: «مهربانی کردی!». ببینید این‌جمله چقدر انرژی مثبت و حال خوب دارد و رشددهنده است! از طرف دیگر، این‌کلمه‌ها، قابل ترکیب با کلمات دیگر زبان ما نیستند. پس هیچ خلاقیت و ظرفیتی را به ما اضافه نمی‌کنند. کارشان فقط این است که زبان ما را از درون پوک و کلمات خودی‌اش را از آن خارج کنند. جنس وارداتی‌ پرمدعا هستند که تیشه به ریشۀ تولید ملی ما می‌زنند!»
سؤال شما سؤال ما هم بود! ما هم شنیده بودیم قضیه فقط مال زبان انگلیسی نیست که! پس این‌همه کلمۀ عربی یا حتی فرانسوی در زبان فارسی چه می‌شوند؟ اصلاً مگر یک‌عالمه کلمۀ فارسی در زبان‌های دیگر دنیا مثل همین انگلیسی و فرانسوی نیست؟ با این حساب، تکلیف آن‌ها چه می‌شود؟ او در پاسخ به این سؤال ما گفت: «همۀ زبان‌های دنیا به هم واژه قرض می‌دهند و از هم واژه قرض می‌گیرند. این یک اتفاق متداول در تاریخ زبان است و دیروزی و امروزی هم نیست. از پیش از اسلام، زبان فارسی به زبان عربی واژه قرض داده. این واژه‌های فارسی در شعر جاهلی وارد شده‌اند و حتی در قرآن و روایات آورده شده‌اند. زبان فارسی یک زبان میانجی فرهنگ‌ساز بوده؛ نه مثل این زبان‌های استعماری امروزی که فرهنگ‌سوز و فرهنگ‌کش هستند و می‌خواهند زبان‌های ملی را کنار بزنند تا خودشان را به اقوام تحمیل کنند. زبان فارسی اما زبان‌های دیگر را تقویت و به آن‌ها چیزی اضافه کرده. به‌همین‌خاطر در زبان فارسی، پیش‌تر از زبان‌های ترکی، مغولی و چینی و امروز از زبان‌های روسی، فرانسوی، آلمانی و... واژه پذیرفته‌ایم.»
با توضیحات بیشتر مهدی صالحی، فهمیدیم این دادوستدهای زبانی وقتی همراه با بسترسازی و پذیرش زبان مقصد باشند و از طرف دیگر، رویکرد استعماری و مقاصد سیاسی نداشته باشند، جزء خصوصیات طبیعی زبان‌های دنیا هستند. دربارۀ زبان‌های بیگانۀ امروزی اما ماجرا فرق می‌کند. آن‌ها می‌خواهند با محوکردن زبان سرزمین‌ها، فرهنگ و اصالت مردم را از آن‌ها بگیرند.
در پایان گفت‌وگو، حرفمان رسیده بود به فضای مجازی و رسم‌الخطی که باب شده بی‌حوصله‌هایمان برای تسریع گفت‌وگوها از آن استفاده کنند. دبیر انجمن ویرایش و درست‌نویسی که دل پری از لطمه‌هایی که فضای مجازی به زبان فارسی زده، داشت، از غفلت مسئولین و بی‌اعتنایی مردم نسبت به این دُرّ فارسی حرف زد و گفت: «فضای مجازی دارد زبان فارسی را پوک می‌کند. ما مسئولین و متولیان بی‌توجهی کرده‌ایم و مردم هم بی‌اعتنا شده‌اند. باید برای حفظ این زبان کاری کنیم» و وقتی از او خواستیم پیشنهادی بدهد برای خروج از این وضع اسف‌بار، کنار همۀ حرف‌هایی مبنایی و توصیه‌های ساختاری‌اش، چراغ روشنی جلوی چشممان گرفت: «کتاب بخوانیم. انس بگیریم با متن‌های خوب و روانی که از روزگار کهن برایمان مانده. شرح‌های خوبی هم روی این‌کتاب‌ها نوشته شده که خواندنشان را برای نوجوان‌ها راحت می‌کند. کتاب‌هایی را که اساتید زبان فارسی توصیه و معرفی‌شان می‌کنند، بخوانیم؛ مثل شاهنامه. اگر با این کتاب‌ها مأنوس شویم، کم‌کم علاقه و بعد، تعصب و دقت ما روی زبانمان شکل خواهد گرفت. آن‌وقت می‌توانیم ناجی زبان فارسی عزیزمان باشیم.»