بیا باهم حرف بزنیم

از آغاز قرن دوم هجری با یک قشر فرهیخته روبه‌رو هستیم. پرسش‌های مردم متفاوت شده بود. از دوره امام باقر و امام صادق علیهما السلام به بعد، در بین شیعیان و اهل سنت افرادی بودند که به معنای واقعی طالب علم و پیگیر پاسخِ پرسش‌های خود بودند و بحث و استدلال می‌کردند. از طرفی«مکتب معتزله»(1) هم در این دوره رونق گرفته بود و سؤالات عقلی دشواری مطرح می‌کردند تا به خیال خودشان حضرت را شکست دهند. امامت امامِ نوجوان به خاطر کوچکی سن ایشان هم مسئله‌ای بود که برای بسیاری از شیعیان قابل‌درک نبود و شک و شبهه داشتند و مدام امام علیه‌السلام را با پرسیدن پرسش‌های بسیار، امتحان می‌کردند. با توجه به این اوضاع، مناظره و بحث آزاد یکی از شیوه‌های مهم حضرت برای نشر معارف اسلام و مقابله با انحرافات فکری و عقلی بود. اصلاً حضرت را می‌توان «مبتکر بحث آزاد اجتماعی»(2) دانست. 
«البته قبل از امام جواد هم در زمان ائمه بحث زیاد می‌شد، اما اینکه حالا بنشینند جمعاً صحبت کنند، امام جواد اول‌بار این کار را کردند.»(3) حضرت در این بحث‌ها و مناظرات، با جواب‌های قاطع و محکم هرگونه شک و تردیدی را در مورد امامت خود از بین بردند. چون سن کمی داشتند، اتفاقاً برد رسانه‌ای‌اش هم بیشتر بود و همه، مبهوت جواب‌ها و شخصیت امام نوجوان می‌شدند و این مناظرات و بحث‌ها دهان‌به‌دهان بین مردم می‌چرخید. ایشان مناظرات را با همه آدابش اجرا می‌کردند. با فرد پرسشگر همراه می‌شدند و به همه حرف‌هایش گوش می‌دادند و از همان ابتدای کار موضع‌گیری تند نمی‌کردند و جواب‌ها را با دلایل محکم می‌دادند. آن‌قدر بزرگوارانه با سؤالات و شخص مناظره‌ کننده روبرو می‌شدند که فرد جدای از گرفتن جواب، تحت تأثیر شخصیت امام جواد علیه‌السلام قرار می‌گرفت. مناظره حضرت با یحیی‌بن‌اکثم(4)، یک نمونه از این مناظرات است که یحیی با همه سن و علم‌اش، در مقابل پاسخ‌های حضرت به لکنت افتاد و حاضران در مجلس ناتوانی او را در مقابل حضرت دیدند.

فضای اختناق و فشار از طرف حکومت زیاد بود. امام علیه‌السلام به‌شدت تحت نظر بود. تا جایی که مأمون، حضرت را اجباراً به ازدواج دختر خود درآورد، تا ایشان را حتی در خانه‌شان کنترل کند. امام علیه‌السلام با وجود همه محدودیت‌ها، ارتباط خود را با شیعیان، از طریق انتخاب نمایندگان و وکلایی از طرف خود، در جای‌جای دنیای اسلام حفظ کردند.
«این وکلا بسیار زیرکانه و حساب‌شده با شیعیان ارتباط داشتند و نامه‌های شیعیان و وجوه شرعی را جمع و تقدیم امام علیه‌السلام می‌کردند. اگر هم امام علیه‌السلام در حبس بودند، به آن کسی می‌دادند که امام علیه‌السلام تعیین کرده بود. البته این شبکه وکالت از قبل هم در میان ائمه علیهم‌السلام وجود داشت، اما در دوره‌ امام جواد علیه‌السلام گسترش بیشتری پیدا کرد و آمار وکلا این موضوع را نشان می‌دهد.»(5)
وکلای امام در استان‌های زیادی مثل اهواز، همدان، کوفه، قم، بغداد و... پخش شده بودند. علی‌بن‌مهزیار و حضرت عبدالعظیم حسنی نمونه‌ای از این وکلا بودند.«این‌که حضرت بر گسترش این شبکه تأکید می‌کردند، چون می‌دانستند در آینده، دوره‌ غیبت رخ خواهد داد و شیعیان در دوران غیبت صغرا به شبکه‌ وکالت نیاز دارند و به‌واسطه‌ نواب باید به امام عصر علیه‌السلام متصل شوند.»(6)
بنابراین با سیاست و روشی که امام در پیش گرفتند، هم جان خودِ امام علیه‌السلام و هم جانِ شیعیان حفظ شد و تشیع هم گسترش پیدا کرد. طوری که می‌توان گفت دایره نفوذ شیعه در زمان امام جواد علیه‌السلام، ده برابر شد. دوران عجیبی بود.
«دوران اختناق شدید نسبت به ائمّه و درعین‌حال دوران نشاط عجیب شیعه در سراسر دنیای اسلام. این چیز مهمّی است که در هیچ زمانی از دوران زندگی ائمّه، شیعیان این‌همه فعّالیت و نشاط و تحرّک و سازماندهی و گسترش در دنیای اسلام نداشته‌اند که در دوران این سه امام - یعنی حضرت جواد و حضرت هادی و حضرت عسکری علیهم‌السّلام - داشته‌اند؛ این در حالی است که این سه امام خودشان در مدینه و بغداد و در سامرا زیر نظر و تحت فشارهای خیلی شدیدی قرار داشتند.»(7)

منابع:
* بیانات رهبر انقلاب پس از مراسم روضه امام حسن عسکری علیه‌السلام1382/2/20
* بیانات رهبر انقلاب در خطبه‌ نماز جمعه 1359/7/18
*کتاب انسان250 ساله، بیانات مقام معظم رهبری درباره زندگی سیاسی-مبارزاتی ائمه معصومین علیهم‌السلام، انتشارات صهبا، ویرایش دوم،1390
*کتاب سیره پیشوایان، مهدی پیشوایی، موسسه امام صادق(ع)، ویرایش دوم،1390
*گفتاری از حجت‌الاسلام‌والمسلمین طباطبایی؛«سیره علمی امام جواد(ع)، الگویی برای آزاداندیشی، در روز 1391/7/25 در 
https://farsi.khamenei.ir/others-note?id=21305

(1)«فرقه معتزله» گروهی بودند که اساس مذهب و آیینشان، تطبیق دین و عقل بود و در پیروی از عقلِ محدود و خطاپذیر بشری زیاده‌روی می‌کردند. معتزلیان دستورها و مطالب دینی را تنها باعقل می‌سنجیدند و هرچه که باعقلشان جور بود، تأیید می‌کردند و بقیه را رد و انکار می‌کردند. امامت یک امام خردسال از چیزهایی بود که باعقل ظاهربینشان جور در نمی‌آمد.
(2) بیانات رهبر انقلاب در ۱۳۹۰/۳/۲۳
(3)بیانات رهبر انقلاب در ۱۳۹۰/۳/۲۳
(4)یحیی‌بن‌اکثم یکی از دانشمندان بزرگ و قاضی‌القضات زمان مأمون بود که شهرت علمی او در رشته‌های گوناگون علوم آن زمان زبانزد خاص و عام بود. چنان در دربار مأمون جایگاه داشت که انگار نزدیک‌تر از او به مأمون کسی نبود.
(5)گفت‌وگو با حجت‌الاسلام دکتر جباری، کارشناس تاریخ اسلام در 1392/7/14 در 
https://farsi.khamenei.ir/others-dialog?id=24134
(6) گفت‌وگو با حجت‌الاسلام دکتر جباری، کارشناس تاریخ اسلام در 1392/7/14 در 
https://farsi.khamenei.ir/others-dialog?id=24134
(7) بیانات در جمع برگزارکنندگان کنگره حضرت عبدالعظیم1382/3/5